In ‘s-Heerenberg is Kasteel Huis Bergh gevestigd. Het prachtige kasteel uit Montferland kent een rijke geschiedenis. Bent u benieuwd naar deze geschiedenis en de achtergronden van het kasteel, de kasteeltuin en de omgeving, zoals het Bergherbos ? Lees dan dit artikel!
Voorburcht
Op de voorburcht van het kasteel bevindt u zich in een omgeving met een rijke historie. De oudste vorm van Huis Bergh stamt uit de twaalfde eeuw. Sinds de twaalfde eeuw is het kasteelcomplex continu aan veranderingen onderhevig geweest. Neem bijvoorbeeld het koetshuis dat op de voorburcht werd gebouwd in het begin van de zeventiende eeuw. Tegenwoordig is het kasteelcafé gevestigd op de voorburcht. Het gebouw heeft verschillende functies bekleed. Bij deze functies kunt u denken aan rentmeesterhuis, koetshuis & paardenstal en waskeuken. Wist u dat op het koetshuis letters staan? Deze letters verwijzen naar Maria Gravin Zu Dem Bergh Markiezin Zu Bergen op Zoom. Maria Gravin was de echtgenote van graaf Herman van den Bergh (1558-1611).
De wapenleeuwen op de voorburcht maken de voorburcht bijzonder. U kunt de wapenleeuwen zien voor de brug richting de hoofdburcht. Beeldhouwer Johannes Rendeles uit Coesfeld in Duitsland heeft de wapenleeuwen gemaakt rond 1700. Hij werkte ook veel voor Graaf Oswald III (1646-1712).
De drie torens
Tegenwoordig kunt u het niet meer goed zien, maar er staan op de voorburcht nog drie bouwwerken. Deze bouwwerken fungeerden in de oorspronkelijke middeleeuwse inrichting als verdedigingstorens. Tegenwoordig is de kanselarijtoren helemaal ingebouwd in het koetshuis. Deze toren is vanaf de voorburcht niet meer zichtbaar. Tevens werd in deze toren de boekhouding van het landgoed bijgehouden, die al in 1456 werd genoemd.
De platte toren wordt de toren links van het koetshuis genoemd. Deze naam is ontstaan, omdat de toren een halfronde, afgeplatte vorm heeft. Deze vorm kunt u vanaf de wal goed zien. In 1783 werd de toren afgebroken. Echter, in 1930 is de toren herbouwd aan de hand van oude tekeningen en plannen.
Bij de brug richting de wal staat de ronde toren. Deze toren staat ook wel bekend als de gevangenistoren. In kelder van deze toren waren namelijk kerkers. U kunt tegenwoordig overnachten in zowel de ronde toren als de platte toren. Een unieke ervaring!
Gevangenis
Op de voorburcht van Kasteel Huis Bergh staat de ronde toren die ook wel de gevangenistoren wordt genoemd. Onderin deze toren zijn namelijk twee kerkers. Het drama van Mechteld ten Ham speelde zich hier aan het begin van de zeventiende eeuw af. Mechteld was weduwe en leefde een teruggetrokken bestaan. Tevens dachten sommige inwoners van ‘s-Heerenberg dat zij een heks was. Mechteld verzocht vanwege de kwelling van de aanhoudende geruchten de lokale magistraten om een rechtszaak. Zij was ervan overtuigd dat zij in een eerlijk proces de beschuldigingen tegen haar zou kunnen weerleggen. Echter, verschillende bestuurders hebben Mechteld geadviseerd het niet zover te laten komen. Mechteld drong aan tot een rechtszaak. Dit bleek een fatale beslissing te zijn. Toen de oude vrouw bleef drijven tijdens de waterproef, mogelijk door een grote luchtbel onder haar rokken, was bewezen dat zij een heks was. Mechteld werd in de kerker van de ronde toren gemarteld. Uiteindelijk bekende zij. Op 25 juli 1605 werd zij op de brandstapel gegooid. Dit was een van de laatste heksenverbrandingen in Nederland.
Van de ronde toren loopt u over de brug de wal op.
Wal en verdedingswerken
Er wordt in 1473 al gesproken over de aarden wal die de stad en het kasteel omringde. Tegenwoordig bestaat een groot gedeelte van deze wal nog steeds. Er stonden oorspronkelijk houten palissades op de wal en geen bomen, zoals tegenwoordig het geval is. Kasteel Huis Bergh was strategisch van groot belang. Hierom moest het goed verdedigbaar zijn. U kunt vanaf de wal de verdedigingswerken van het kasteel goed bekijken. De wal had ook een defensieve functie. De muren hebben kantelen en torentjes. Tevens is er een gracht. U kunt de overblijfselen zien van de middeleeuwse gracht. Deze gracht staat tegenwoordig droog.
De buitengracht deed dienst als visvijver. In de zeventiende eeuw wordt de buitengracht zodanig vermeld. Mogelijk hebben de graven zelf nog gevist. Vissen was niet altijd zonder gevaar. Graaf Oswald III (1646-1712) ging een keer bij het vissen door zijn rug. Dit was niet zonder gevolg. Er moest zelfs een apotheker worden ingeschakeld.
Zichtlijn bovenop de wal naar Hoog Elten
U kunt vanaf dit punt van de wal ver naar het westen kijken, richting Hoog Elten. De laan ofwel de Hofselaan kijkt uit op de Elterberg. Op de Elterberg is de St. Vituskerk gebouwd. U kunt de kerk bij helder weer vanaf hier zien. In de tweede helft van de achttiende eeuw is de zichtlijn op de St. Vitus aangelegd. Sinds het midden van de tiende eeuw bestaat de kerk. De kerk was een stiftskerk voor adellijke vrouwen. Deze vrouwen konden in een kloosterachtige gemeenschap verblijven zonder de kloostergelofte af te leggen. Ermgard, een dochter uit het geslacht Bergh, werd in 1334 overste van het Stift.
De St. Vitus is door de eeuwen heen meerdere malen verbouwd en herbouwd. Opmerkelijk is dat de kerk er nog staat, want in de Tweede Wereldoorlog werd het gebouw zwaar beschadigd. Onvermijdelijk leek sloop. De kerk werd in de naoorlogse jaren opnieuw hersteld. Het herstellen van de kerk kon mede dankzij de inspanning van textielfabrikant Jan Herman van Heek (1873-1957). Hij kocht in 1912 Kasteel Huis Bergh.
‘Benkske op de wal
Neem plaats op het bankje. U kijkt vanaf het bankje uit op het kasteel. Voor veel (oud) inwoners van ‘s-Heerenberg hebben de bankjes op de wal en in de Plantage een bijzondere betekenis. Deze bijzondere betekenis is ontstaan, omdat menig ‘s-Heerenbergse verkering hier vroeger is begonnen.
Oudste tuin van Nederland 1461
De tuin van Kasteel Huis Bergh is de oudst bekende, gedocumenteerde, kasteeltuin van Nederland. Van de tuin bestaan nog steeds de oude contouren en inrichting. Onder Willem II van den Bergh (1404-1465) wordt in 1461 een ’tuyn an den Vinckenberch’ vermeld. Het woord ’tuyn’ betekent zowel ‘een omheind stuk grond’, als ‘hek of omheining’. Een cruciale voorwaarde om een stuk grond een tuin te kunnen noemen was dat deze omheind hoorde te zijn. In de rekeningen wordt vermeld dat er in 1461 en in 1462 verschillende arbeiders hebben gewerkt op de Vinckenberch. Door de eeuwen heen waren de tuinen steeds een belangrijker onderdeel geworden van het kasteelcomplex.
In het archief zijn er vanaf 1461 tot het heden verschillende ontwikkelingen te volgen. Bij deze ontwikkelingen kan gedacht worden aan het aanleggen van fonteinen, het aanplanten van gewassen en het oprichten van gebouwen.
Vanaf de ingang gaat u eerst naar rechts naar de siertuin.
Het vroegst bekende document over de tuin beschrijft de tuin op de ‘Vinckenberch’. In de latere documenten komt deze naam steeds terug. Waarschijnlijk duidt de benaming op de aanwezigheid van vinken. Vinken zijn vogels die dol zijn op een begroeide omgeving. Destijds werden de vinken gevangen voor zowel consumptie als zangvogel.
Om de vinken te vangen, werden verschillende vangtechnieken gebruikt. De vinken konden gelokt worden met lokvogels. Het doel van het lokken met lokvogels was dat de vinken zouden landden op lijmstokken waar de vinken niet meer af kwamen. Tevens werden de vinken gelokt en met netten gevangen door een vinker. Deze vinker zat verdekt opgesteld en trok aan het ‘vinkentouw’. Waarschijnlijk werden bij Huis Bergh de vinken gevangen met lijmstokken. De jager kreeg in 1529 de kosten voor de lijm vergoed. Deze kosten werden vergoed, zodat de jager de vogels kon vangen op de lijmroeden voor de haviken.
Paadjes
Wist u dat de speelse bakstenen paadjes die nu de nieuwe tuin verlevendigen, verwijzen naar de vroegere indeling van de tuin? De kaart uit 1727 heeft gediend als inspiratiebron voor het huidige tuinontwerp. Op deze kaart zijn van bovenaf de decoratieve figuurperken van bloemen en haagjes te zien. Dit worden ook wel parterres genoemd. Een van de parterres is stervorming. De andere parterre toont de initialen ‘FW’. Deze initialen verwijzen naar de toenmalige graaf Franz Wilhelm (1704-1737). Er is gekozen voor bakstenen in het nieuwe ontwerp, omdat bakstenen bestendiger zijn dan bloemen. Tevens zijn bakstenen bestendiger voor lossere, plantachtige vormen.
Kaatsbaan
U ziet in het verlengde van de nieuwe kasteeltuin van Huis Bergh een opmerkelijk langgerekt gebouw met tweekleurig dak. Dit is de kaatsbaan. Graaf Willem IV (1537-1586) gaf in 1560 opdracht tot de aanleg. Het gebouw werd geheel gebouwd naar de mode van die tijd. Willem wilde een overdekte privékaatsbaan toevoegen aan het kasteelcomplex. Wist u dat kaatsen de voorloper was van het moderne tennis? Deze sport was erg populair onder de adel. Deze kaatsbaan is één van de drie nog bestaande kaatsbanen in Nederland. Er is veel veranderd sinds 1560. Er werd bijvoorbeeld in 1626 een woning voor de tuinman aan de kaatsbaan gebouwd. In de kaatsbaan zijn sinds 1943 vier woningen ondergebracht.
Orangerie
Vroeger stonden in de Orangerie exotische planten. Deze planten konden niet tegen het onvriendelijke noordelijke klimaat. In 1694 werd de Orangerie van Huis Bergh gebouwd. De Orangerie werd gebouwd in opdracht van graaf Oswald III (1646-1712). Onbekend is de precieze locatie van de Orangerie. Waarschijnlijk stond het gebouw in de buurt van de kaatsbaan. In de koudere periodes werden de planten op temperatuur gehouden door een kachel. Deze werd schoongemaakt in 1699. De soorten bomen die in de Orangerie stonden werden in 1736 vermeld. Deze bomen waren onder meer grote- en kleine oranjebomen, een laurierboom, oleanderbomen en jasmijnboompjes. In de late zeventiende eeuw en vroege achttiende eeuw stonden er bij de Orangerie meloenbakken.
Loden beelden en een triton bij Huis Bergh
U staat nu bij de schitterende fontein. Centraal in de fontein staat een triton, een mythologisch zeewezen.
Een laat 17e-eeuwse voorganger kent de fontein. Een drukke correspondentie uit 1695 en 1696 is bewaard gebleven in de archiefstukken. De correspondentie is tussen ‘s-Heerenberg en Den Haag. De succesvolle beeldgieter Andries Gutsche werkte in Den Haag. Gutsche maakte eerst vijf loden beelden voor de tuin. De opdracht voor de fontein volgde toen de beelden naar tevredenheid van graaf Oswald III (1646-1712) waren uitgevoerd. Toendertijd was het centrale beeld van de fontein ook al een triton. Deze triton werd omringd door acht kleinere spuitende fonteinbeelden. De vondst van een fontein door Andries Gutsche is bijzonder, want van zijn hand was nog geen fontein bekend.
De vroegere aanwezigheid van een triton bij Huis Bergh was de aanleiding om opnieuw een zeewezen in de fontein van de tuin te plaatsen. Onbekend is hoe het oorspronkelijke beeld in de fontein eruit zag. Vandaar is er gekozen voor een replica van een triton. De triton is toegeschreven in de werkplaats van de familie Gutsche.
Tuinbeelden
Uit de archiefstukken blijkt dat er veel tuinbeelden stonden in de tuin van Huis Bergh. Een aantal beelden zijn verkocht, maar de meeste beelden zijn spoorloos uit de tuin van het kasteel verdwenen. In de collectie van Huis Bergh bevinden zich twee laat-17e eeuwse tuinvazen en drie beelden van speelse kleine jongetjes. Deze jongetjes werden ook wel putti genoemd. Tevens stelden de jongetjes de seizoenen voor. Echter, het beeld dat de winter verbeeldde, ontbreekt. Deze beelden komen waarschijnlijk uit de tuin van het kasteel. In de siertuin staan tegenwoordig twee zuilen van beeldhouwer Johannes Rendeles uit Coesfeld in Duitsland. Oorspronkelijk waren de zuilen bekroond met vlammende bollen deel van een inspanningspartij die nu niet meer bestaat.
U gaat terug naar het middenpad van de tuin.
Ontwikkeling van de tuin 15e tot 18e eeuw
In de vijftiende eeuw werd het geslacht Van den Bergh steeds belangrijker. Vooral toen Oswald I in 1486 tot graaf werd benoemd door de keizer van het Heilige Roomse Rijk. Het aanzien van de familie groeide ook onder Willem IV (1537-1586). Hij trouwde met Maria van Nassau, de zuster van Willem van Oranje. Er gebeurde in de tuin van alles. Er werd een fontein aangelegd en een tuinhuis gebouwd. Een contract met tuinman Jean Burette werd tegen het einde van de Tachtigjarige Oorlog, in 1636, onder graaf Albert (1607-1656) gesloten. In het contract stonden plannen voor een uitgebreide vernieuwing van de tuinaanleg en beplanting. De tuin bleef zich ook ontwikkelen onder Alberts zoon Oswald III (1646-1712). Er kwam een Orangerie en uit Coesfeld werden stenen tuinbeelden geïmporteerd. De laatste hoogtijdagen van de tuin vonden plaats onder Franz-Wihelm (1704-1737). Het gehele complex raakte langzaam onbruik, omdat zijn zoon Johan Baptist (1728-1781) wegens moord gevangen werd gezet.
Nu gaat u naar de boomgaard van de nieuwe tuin.
Oude fruitrassen
Vroeger en tegenwoordig staan kersen, appels en peren in de tuin van Huis Bergh. De fruitrassen die in de nieuwe tuin zijn ingeplant hebben een lange geschiedenis achter de rug. Deze rassen ontstonden al in de negentiende eeuw of zelfs de achttiende eeuw. Deze fruitrassen passen bij een tuin die is geïnspireerd op een oude tuin. Eeuwenlang hoorde een boomgaard bij de tuin van Huis Bergh. De meeste tuinen hebben tegenwoordig op de eerste plaats een plezierfunctie. Een plezierfunctie die wordt aangekleed met planten die vooral mooi zijn. Vroeger hadden de tuinen naast de plezierfunctie ook een belangrijke gebruiksfunctie. De verschillende functies liepen door elkaar heen. In de tuin van graaf Albert (1607-1656) stonden onder andere asperges, artisjokken, aardbeien, perenbomen, pruimen en perziken.
Beplanting van de oude tuin
Graaf Albert (1607-1656) gaf in 1636 aan tuinman Jean Burette de opdracht om de tuin volledig te renoveren en te beplanten. Jean Burette wordt in het contract geïnstrueerd om ‘de mooiste bloemen die in het land te krijgen zijn’ te gebruiken. Destijds zullen dit anjers en tulpen zijn geweest. Ondanks dat de tulpenmarkt in 1637 instortte, bleef de bloem populair. In een document uit 1669 waarin de tuinman Matthias Mirmer opsomt welke planten hij voor de tuin kocht, worden ook tulpen genoemd. De tuinman had ook irissen, rozen in verschillende kleuren, gevlamde anjers en keizerskroon gekocht. Tevens werd de tuin voorzien van een aantal fruitbomen en bessenstruiken.
Zichtlaan Emmerik
Een oud onderdeel van de tuin is de zichtlaan in de richting van de Duitse stad Emmerik. De laan werd mogelijk al onderdeel van de tuinopzet toen de kaatsbaan in 1560 werd gebouwd. Tevens lijnt de laan mooi uit op de kaatsbaan. De zichtlijn is gericht op de Aldegundiskerk in Emmerik. Rond 700 werd de kerk gebouwd als de kerk van Sint Martinus. In de elfde eeuw werd de nieuwe St. Martinuskerk gebouwd. De oudere kerk werd gewijd aan de heilige Aldegunda. Naar alle waarschijnlijkheid was de torenspits van de Aldegundiskerk de hoogste van Emmerik. Een logische keuze om de zichtlijn op deze kerk uit te lijnen. Emmerik is tegenwoordig niet meer te zien vanaf hier. Bovendien bestaat de hoge torenspits niet meer. De Aldegundiskerk raakte in de Tweede Wereldoorlog zwaar beschadigd. De spits is na de oorlog nooit meer hersteld.
Volg de zichtlaan richting het sterrenbos.
Sterrenbos
De zichtlaan richting Emmerik loopt uit in een Sterrenbos. Het sterrenbos ontleent zijn naam aan de paden die vanuit een middelpunt straalsgewijs naar de uiteinden lopen en op die manier een ster vormen. Wist u dat het Berghse sterrenbos twee middelpunten heeft? Vanaf de tuin splitst het pad zich in drie richtingen en vanaf de tegenoverliggende kant ook. Wanneer u van bovenaf kijkt, lijken dit twee halve sterren. De sterrenbossen waren geschikt om in te jagen, want vanaf het middelpunt kon het overstekend wild op alle paden gezien worden.
De karakteristieke stervorm van het sterrenbos werd in de loop van de vorige eeuw door nalatig onderhoud steeds minder herkenbaar. Hierdoor werd de relatie tussen de tuin, het kasteel en het sterrenbos verstoord. De paden met de bomenrijen zijn intussen in het bos opnieuw aangelegd en in hun oude vorm hersteld.
Langs het sterrenbos loopt u door het Plantagebos naar de zichtlijn op Hoog Elten.
Oude waterstanden
In de regio van het kasteel stromen twee grote rivieren namelijk de Rijn en de IJssel. Hierdoor lag ‘s-Heerenberg in een moerassig gebied. Men stond door de hoge stand van het grondwater in een constante strijd met het water. De aanwezigheid van de grote hoeveelheid water bood het kasteel de mogelijkheid om zich tegen vijanden te verdedigen met een dubbele gracht. Waarschijnlijk werd de natte ondergrond in de tuin opgehoogd met sloten rondom het terrein om het overtollige water af te voeren.
Een manier om gebruik te kunnen maken van de natte grond rondom het kasteel was het maken van rabatten. Rabatten zijn ophogingen van de bodem, zodat de planten droge voeten hielden. Kleine slootjes langs de rabatten ontstonden door het weggraven van de benodigde grond. Verderop in de Plantage zijn de overblijfselen van de rabatten nog aanwezig. Echter, de overblijfselen zijn minder goed zichtbaar door de ingewaaide bladeren en achtergebleven modder.
Plantage 18e eeuw
Zoals de naam al zegt, is de Plantage ingeplant in de achttiende eeuw. Uit 1785 dateren de oudste eiken in de Plantage. Op de rabatten zijn de eiken ingeplant. Deze lopen parallel op de zichtas op Hoog-Elten. Vroeger hielden de rabatten de wortels van de eiken droog. Het grondwaterniveau is tegenwoordig zodanig gezakt dat de wortels het niet meer bijhouden en veel eiken in de problemen komen. U kunt dit zien aan de vele dode takken en afstervende oude bomen. Loofboomsoorten vestigen zich ook in het Plantagebos. Van nature horen deze boomsoorten ook in het bos.
Naast de loofboomsoorten staan in het Plantagebos oude Douglassparren, Japanse lariksen en rododendrons. Deze soorten zijn aangeplant om de sierwaarde van het parkbos te versterken. De Plantage vormt een combinatie van natuur, cultuur en recreatie. Het bos was bij de aanleg een parkbos om te wandelen. Echter, toen Jan Herman van Heek het kasteel kocht in 1912 werd het bos ook gebruikt om te jagen. Het bos is tegenwoordig een geliefde wandelplaats voor de inwoners van ‘s-Heerenberg, maar misschien wordt het bos voor u ook een geliefde wandelplaats.
Locatie
Kasteel Huis Bergh
Hof van Bergh 8
7041 AC ‘s-Heerenberg
0314-661281
info@huisbergh.nl
www.huisbergh.nl
