Elten

Het Duitse plaatsje Elten kent een roerige geschiedenis die op meerdere manieren nauw met voormalige Bergh en Nederland is verbonden.

Het graafschap Hamaland waarvan het bestuurscentrum eeuwenlang bovenop de Eltenberg lag en waarvan de St. Vituskerk deel uitmaakte, was het oudste en rijkste graafschap van onze lage landen aan de Noordzee. Het graafschap kent een roerige geschiedenis en een dramatisch einde. Na de tweede wereldoorlog werd Elten bij Nederland ingelijfd van 1949 tot 1963.

Meer »

Graaf Wichman van Hamaland, een graafschap dat ongeveer lag tussen Deventer en de Rijn bij Elten en tussen de Veluwe en het Duitse land, vormde in 968 zijn burcht om in een klooster voor ongetrouwde adelijke vrouwen, kanunnikessen. Vele jaren had hij het graafschap Hamaland bestuurd vanuit deze burcht. Maar zijn enige zoontje was jong overleden en hij zag geen toekomst meer voor zijn burcht en zijn goederen. Een klooster leek hem de oplossing, zijn dochter Liutgard werd daarvan de eerste abdis. Na zijn overlijden voelde zijn andere dochter Adela zich enorm tekort gedaan met haar schamele kindsdeel en voerde decennia lang een hevige strijd om te krijgen waar ze meende recht op te hebben. In die strijd vond ze steun bij de vechtjas Balderik die uiteindelijk met haar trouwde en haar tweede man werd. Hun gigantische fortuin vergaarden zij door de de opbrengsten van hun vele boerenhoven die in het midden en oosten lagen van wat we tegenwoordig Nederland noemen. Vermoedelijk profiteerden ze ook van de opbrengsten uit de ijzerproductie uit klapperstenen die gevonden werden op zowel de Veluwe, de Utrechtse Heuvelrug als het Bergherbos (Montferland). Doordat Adela naar een hoge functie voor Balderik aasde en daar, volgens de bronnen, een politieke moord op een rivaal – die ook op die functie aasde – voor over had, greep de Duitse keizer in. Het echtpaar was te machtig geworden en trok zich niets aan van de regels. Dus stuurde de keizer en de bisschop van Utrecht allebei een stel soldaten naar, waarschijnlijk, de burcht Upladen hoog bovenop de heuvel Montferland en namen de burcht is. Adela en Balderik kregen vrijgeleide, werden verbannen en vluchten naar Duitsland waar ze opgevangen werden bij hun bondgenoten. Nooit hebben ze daarna hun imperium meer kunnen opbouwen. Hun goederen werden verbeurd verklaard en verdeeld en kwamen in handen van vele partijen. Onder anderen profiteerden de graven van Gelre en Zutphen ervan. De naam Hamaland verdween en de naam Gelre kwam er voor in de plaats. Dat zou het begin worden van de vorming van het hertogdom Gelre en, veel later, de provincie Gelderland.

Het klooster op Hoog-Elten met adelijke kanunnikessen bleef nog heel lang bestaan totdat Napoleon daar een eind aan maakte in 1811. Nu is alleen de romaanse kerk nog over van het oorspronkelijke kloostercomplex. Fier steekt de toren van de St. Vituskerk, die kort na 1120 is gebouwd, zijn spits hemelwaarts als een van alle kanten zichtbaar herkenningspunt bovenop de Eltenberg.

St. Vituskerk

De hooggelegen St. Vituskerk was oorspronkelijk de kloosterkerk. Van een kleine houten burchtkapel in de 9e eeuw groeide hij vanaf 1120 uit tot een flinke stenen romaanse kerk, toen zelfs een flink stuk groter dan hij nu is. In de Tachtigjarige Oorlog is hij voor een groot deel verwoest en als een gotische kerk, maar wel een stuk kleiner, weer opgebouwd.

In de Tweede Wereldoorlog werd hij door zware beschietingen weer aan flarden geschoten. Door de hulp van onder andere Jan Herman van Heek, kasteelheer van Huis Bergh, is hij weer gereconstrueerd en in oude luister opgebouwd. In de kerk zijn nog hele bijzondere gebeeldhouwde kapitelen uit de 12e eeuw te vinden boven op de pilaren.

Van hieraf heb je een fantastisch uitzicht over het Rijndal en kijk je helemaal naar Kleef en het heuvelachtige Reichswald dat weer aansluit aan het Rijk van Nijmegen. Doorgaans is de kerk overdag te bezoeken.

Drususbron

Een eindje verder op de Eltenberg staat de zg. Drususbron. De bewoners bovenop de Eltenberg die 83 meter hoog is moesten een extra diepe put van 57 meter diep gegraven om aan water te komen. Vroeger dacht men dat de Romeinse veldheer Drusus hem had gegraven, dan zou hij nu zo’n 2040 jaar oud zijn. Maar men heeft ontdekt dat de put rond het jaar 750 moet zijn gegraven. De Drususbrunnen is op gezette tijden te bezoeken.

In 1949 werd Elten ter compensatie voor het geleden leed in de Tweede Wereldoorlog aan Nederland toegewezen. Die periode duurde tot 1963 toen Elten werd teruggegeven aan Duitsland. Dat leidde tot de beroemde ‘Butternacht’. Grote vrachtwagens vol boter stonden op 1 augustus vóór middernacht op Nederlands grondgebied en stonden na middernacht ineens op Duits grondgebied. Men spaarde zo een hoop invoerbelasting uit. De Eltenaren hadden sowieso niet te klagen, want Elten was voor Nederlanders in de jaren vijftig en zestig een geliefd dagtrip-doel. Met busladingen vol kwamen ze hier genieten van de kerk op de berg en het fantastische uitzicht.

Ook nu nog is het een trip meer dan waard. Elten is opgenomen in verschillende fietsroutes.

Steintor en Stuhl der Fürstabtissinen

Aan de zuidkant van de kerk langs het Promenadepad staan twee kunstwerken van Christoph Wilmsen-Wigmann uit Kalkar. De Steintor, de stenen poort concentreert je blik over het Rijndal heen naar de prachtige barok-tuinen tegen de Kleefse heuvels aan met het amfitheater en de obelisk die Johann Moritz von Nassau-Siegen in Kleef heeft laten aanleggen. Deze Maurits van Nassau kennen wij van het Mauritshuis in Den Haag.

Van dezelfde granietsteen uit Noorwegen beeldhouwde hij ook de troon van de vorst-abdissen van Hoog-Elten. Door de eeuwen heen regeerden de kanunnikessen van de Eltense abdij als vorsten over het rijke Elten. Ze waren alleen verantwoording schuldig aan het hoogste gezag, ze vielen dus rechtstreeks onder de keizer van het Heilige Roomse Rijk. De achterkant van de troon is niet bewerkt. Daarmee symboliseert de kunstenaar de ruwe steen zoals die 200.00 jaar geleden met het landijs vanuit Scandinavië naar onze streken is meegevoerd, net zoals de kei van Bergh, waardoor de heuvels van het Montferland zijn ontstaan.

MEER INFORMATIE:

• Download routekaarten 
• Informatie over Elten 
• Fahrradkreuzweg Elten-Hüthum
• In het Stadsmuseum Bergh is een fiets-routekaart met uitgebreide informatie te krijgen die speciaal de geschiedenis van Adela en Balderik en het graafschap Hamaland en Elten vertelt en waarbij je de plekken, incl. Elten, bezoekt uit die roemruchte geschiedenis.
• Bezoek ook eens InfoCentre Eltenberg / Lindeallee 31 / Elten waar alle informatie te krijgen is.